طرح های کلان و پیشران

به گزارش مرکز ارتباطات و اطلاع‌رسانی معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری، از این روست که برآیند هر اقدام و کنشی که به تقویت این شرکت‌های دانش‌بنیان کمک کند را می‌توان در کم کردن شکاف صنعت و دانشگاه دید. نمایشگاه ایران ساخت هم یکی از همین اقدام ها و دغدغه مندی‌ها  است در این نمایشگاه علاوه بر بازارسازی برای شرکت‌ها و دادن انگیزه برای توسعه فناوری، عملا هر دو بخش یعنی دانشگاه و صنعت، مخاطب قرار گرفته اند و نمایشگاه بستری برای تعامل و همافزایی این دو نهاد است تا نهایتا جامعه در نتیجه این تعامل از  بهره‌مندی‌های کافی برخوردار شود.

این دغدغه، موضوع گفت‌و‌گوی ما با جواد مشایخ، معاون توسعه اقتصاد دانش‌بنیان معاون علمی رئیس جمهور و رئیس یازدهمین دوره نمایشگاه ایران ساخت و میثم فرج الهی، رئیس مرکز مدیریت طرح های کلان و پیشران معاونت علمی است که در کنار مسئولیت اجرایی که در معاونت علمی و زیست بوم فناوری دارند از اهالی دانشگاه هستند و به نوعی هر دو فضا ( صنعت و دانشگاه) را درک کرده و زیسته‌اند. آنچه در ادامه می‌آید، ماحصل این گپ و گفت است:

جناب دکتر فرج الهی به اعتقاد شما، شکاف بین صنعت و دانشگاه از چه زمانی ایجاد شد؟

فرج الهی: صد سال پیش در کشورهای خارجی و پنجاه سال پیش در ایران که صنایع در حال شکل‌گیری و بزرگ شدن بودند، صنعت‌گران به نیروی آموزش دیده نیاز داشتند، لذا، دانشگاه‌ها با محوریت آموزش شکل گرفتند تا نیروی متخصص برای صنعت تربیت کنند و ماموریت آموزشی داشتند اما به تدریج با پیشرفته شدن صنایع، موضوعات پژوهشی برای ارتقا، بهره‌وری بیشتر برای جوامع مساله شد؛ لذا، تقاضایشان از دانشگاه به سمت پژوهش‌محور شدن پیش رفت و پژوهش در دانشگاه‌ها توسعه پیدا کرد، در کشور ما هم این زمینه رشد خوبی داشت و در دهه 80 هم در تولید و هم در انتشار مقالات جزو کشورهای برتر دنیا شدیم، اما در ادامه، دنیا، نسل سوم دانشگاه‌ها را تحت عنوان دانشگاه‌های کارآفرین و مساله محور مطرح‌‍ کرد.

در دانشگاه کارآفرین قرار شد دانشگاه‌ها نیروی کارآفرین تربیت کنند، نیرویی آموزش دیده که پژوهش بلد باشد و بتواند کارآفرینی کند؛ لذا، دانشگاه ها ترکیبی از آموزش، پژوهش و کارآفرینی شدند در کشور ما هنوز این مرحله محقق نشده است و عموم دانشگاه‌های ما به آموزش و پژوهش مشغول هستند، هرچند که وزارت علوم، دولت، حاکمیت و معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان در تلاش است تا از این مسیر هم عبور کند ولی واقعیت این است که ما هنوز در دانشگاه آموزش  و پژوهش محور هستیم.

در طرف دیگر، صنعت با استفاده از نیروهای انسانی آموزش دیده شروع به ارتقا کرد، در کشورهایی که صنعت پیشرفت خوبی داشته است، پژوهش از اهمیت بالایی برخوردار بوده و لذا با دانشگاه ها قراردادهای خوبی بسته می شود اما در کشور ما چون صنایع رشد چندانی نداشته‌اند و همچنان مبتنی بر فناوری ها و فرآیندهای قدیم هستند، صنعت هنوز نیاز به پژوهش را احساس نکرده است.

دلیل دیگر اینکه بسیاری از صنایع پژوهشی ما دولتی و انحصاری است، به همین دلیل ارتقا بهره‌‎وری و رقابت جهانی و ... چندان برایش موضوعیت ندارد؛ مثل خودروسازی و به همین دلیل انگیزه‌ای برای پژوهش ندارد، لذا، این‌ها همه دست به دست هم می‌دهد و باعث می‌شود تا صنعت ما  تقاضایی برای پژوهش نداشته باشد، شرکت‌های خصوصی ای هم که خیلی علاقه‌مند به پژوهش هستند،  تحقیق و توسعه را در خودشان ایجاد کرده اند و نیازی به تعامل با دانشگاه نمی بینند؛ لذا، در تعامل این دو فضا، ما در تعریف مساله هم مشکل داریم، بدین معنا که حتی صنعت به درستی توانایی تعریف مساله را برای دانشگاه ندارد. از طرف دیگر دانشگاه هم نمی تواند یک راه حل عملیاتی اجرایی و اقتصادی به صنعت بدهد.

فرج‌اللهی

جناب دکتر مشایخ  دیدگاه شما در این باره چیست؟ به اعتقاد شما چقدر نسبت صنعت و دانشگاه در کشور ما مساله مند شده و این شکاف، ما را در برابر چه مسائلی قرار داده است؟

مشایخ: مساله ارتباط صنعت و دانشگاه از مسائل قدیمی‌ای است که صرفا مبتلابه کشور ما نیست و همواره دغدغه آن در همه جوامع موضوعیت داشته‌است. اهمیت این تعامل از آن رو است که در نتیجه آن، هم افزایی‌ای ملی رقم خورده و جامعه از ثمرات آن اعم از افزایش تولید ملی و رفاه اجتماعی بهره‌مند خواهدشد؛ بنابراین، دولت‌ها با پیش‌گرفتن سیاست‌های مختلفی تلاش می‌کنند این دو نهاد را بیش از گذشته به هم نزدیک کنند. در این زمینه، تجربیات مختلفی وجود دارد و نتایج متعددی هم به دست آمده‌ است. در این میان، برخی از کشورها توانسته‌اند موفق تر عمل کنند؛ به ویژه کشورهایی که صنایع شان از سطحی از ظرفیت جذب و تقاضا نسبت به حوزه های دانشی و نتایج پژوهش های دانشگاهی برخوردار بوده اند. از این رو، هر چقدر صنعت عقب‌تر باشد نمی‌تواند مشتری چندانی برای نتایج کارهای دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها باشند. براین اساس در کشورهایی که سطح صنعتی پیشرفته‌تری دارند،  ارتباط صنعت و دانشگاه به شکل پیشرفته ای شکل می گیرد و  در پر کردن این شکاف موفق عمل می‌کنند.

راهکار و نسخه ای که ما در کشور برای مواجهه با این چالش پیش رو قرار داده ایم چیست؟

فرج الهی: یکی از راه هایی که در این مسیر پیشنهاد شد تا به مثابه یک چرخ دنده این دو فضا را به هم مرتبط کند،  شرکت های دانش بنیان بودند، مقرر شد این شرکت ها یک کار پژوهشی علمی و فناورانه را به همکاری دانشگاه ها به یک بلوغ مثلا TRL4 و 5  برسانند و از طرف دیگر با صنعت به TRL8و9 برسانند.

پس شاید بهترین راه حل برای ارتباط بین صنعت و دانشگاه همین نسخه شرکت‌های دانش بنیان باشد و بر این باورم که حتما این چرخ دنده میانی می تواند نقش مهمی را بازی کند.

دغدغه دانش‌بنیان شدن اقتصاد کشور که به تبع اقتصاد، صنعت را هم در بر می‌گیرد، بارها از سوی مقام معظم رهبری طرح شده است، طرح این دغدغه و تلاش برای عملیاتی شدنش تا چه اندازه می‌تواند مساله کشور در خصوص فاصله صنعت و دانشگاه را برطرف کند؟

مشایخ: اقتصاد دانش‌بنیان عملا آن کلان گزاره‌ای است که بر کاربردی شدن نتایج کارهای پژوهشی تاکید دارد و یکی از برجسته ترین ثمرات آن بهبود شرایط اقتصادی، افزایش تولید و بهره وری است حتی اگر نتایج پژوهش‌های ما منجر به دستاوردهای اجتماعی شود هم به نوعی کاربردی کردن دانش است و در آن مفهوم کلان اقتصاد دانش بنیان می گنجد.

در کشور ما هم طی سال‌های گذشته مفهومی به نام شرکت‌های دانش بنیان معرفی‌شد و برنامه‌های حمایتی مختلفی، حول آن شکل‌گرفت ولی واقعیت این است که توقع و انتظار از بخش اقتصاد دانش‌بنیان بیشتر از آن چیزی است که تاکنون محقق شده‌است، چراکه شرکت‌های دانش‌بنیان عمدتا مبتنی بر سطح پیچیدگی محصول و فناوری‌ای که توسعه داده‌اند، ارزیابی می‌شدند، فارغ از اینکه اندازه بازارشان چقدر است و اینکه چه میزان بر بهره وری و افزایش ثروت ملی تاثیر دارند در رویکرد جدید معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان می کوشیم تا پای دانش‌بنیان‌ها را به میدان‌های بزرگ‌تری باز کنیم تا دیگر نگاه و تفسیرمان از اقتصاد دانش بنیان صرفا اقتصاد مبتنی بر فناوری‌های پیشرفته نبوده و نفوذ دانش بر بخش‌های جا افتاده اقتصادی مثل حوزه حمل نقل، سلامت، کشاورزی، غذا، محیط‌زیست و حوزه‌هایی که به نظر حوزه‌های عمومی‌ای هستند هم در دستور کار باشد. در واقع، با نفوذ دانش در آنها  می توان هم افزایش بهره وری داد و هم وابستگی کشور را برای واردات کم کرد، از آن طرف، ظرفیت های خدادادی ای که در کشور وجود دارد، مثل منابع طبیعی، نفت، گاز، مواد معدنی و ... را به محصولاتی با ارزش افزوده بالاتر و دانشی تر تبدیل کرد تا درآمد صادراتی بیشتری برای کشور به همراه داشته باشد.

از این رو، شرکت‌های دانش‌بنیان به عنوان نهادهای واسط معرفی شدند هر چند که در دوره های گذشته محدود و معطوف به محصولات پیشرفته بودند اما الان نقش آفرینی بزرگتری را در اقتصاد ملی به عهده گرفته  و به سمت حل مسائل بخش های مختلف حرکت می کنند؛ بنابراین، همانطور که در پرسش شما هم طرح شد، در پس دغدغه ای که مقام معظم رهبری پیرامون بحث اقتصاد دانش بنیان دارند، همین مساله شکاف صنعت و دانشگاه قابل ردگیری است. ایشان بارها در سخنرانی ها و صحبت‌هایی که با دانشگاهی ها، صنعتگران داشته‌اند تاکید کرده‌اند که باید نتایج فعالیت های آموزشی، پژوهشی و دانشگاهی ناظر به حل مساله باشد و به علم کاربردی و نافع باور دارند و یکی از مهم ترین ساحت های کاربردی شدن هم  همین اثرگذاری اقتصادی است که ما از آن تحت عنوان اقتصاد دانش بنیان تعبیر می کنیم.

در کنار کلان گزاره اقتصاد دانش بنیان، معاونت  علمی، چه برنامه هایی را برای کم کردن شکاف ارتباط میان صنعت و دانشگاه در دستور کار خود داشته است؟

فرج الهی: معاونت به مساله شکاف صنعت و دانشگاه از سه ساحت، صنعت، دانشگاه و شرکت های دانش بنیان ورود کرده و در هر سه حوزه برای خود ماموریت تعریف کرده است؛ بدین شیوه که صنعت را به سمت دانش بنیان شدن فرا می‌خواند و اعطای اعتبار مالیاتی را منوط به طرح های تحقیق و توسعه می‌کند. همچنین، قانون جهش تولید هم از دیگر کارهای بزرگی است که در دستور کار دارد و می کوشد صنعت را به دانش مجهز و به ارتقا فناوری تشویق کند.

از  کارهایی که معاونت در بخش دانشگاه متکفل شده می‌توان به توافق نامه هایی که با شرکت های صنعتی بسته شده، اشاره کرد؛ بدین شیوه که آکادمیسین ها می خواهیم پروژه و پژوهش های خود را به صنعت ارائه کنند و در مقابل معاونت علمی از توسعه فناوری و تجاری سازی آنها حمایت کند اینها همه انگیزه می شود تا استاد دانشگاه به سمت توسعه فناوری حرکت کرده و به جای یک کار آکادمیک صفر به حل مساله اندیشیده و محصول محور عمل کند.

 از طرف دیگر با همکاری وزارت علوم در حال تلاش هستیم تا توسعه فناوری را نیز در پارامترهای ارتقا بگنجانیم. مثلا استادی که شرکت دانش‌بنیان دارد، طبق مصوبه وزارت علوم می تواند یک روز در هفته در شرکت خود حاضر شود. اینها هم تلاش های معاونت در تعامل و نزدیک کردن صنعت و دانشگاه در لایه دانشگاه است.

در لایه شرکت‌های دانش بنیان، اگر بتوانیم شرکت های دانش بنیان را تقویت کنیم، از یک طرف ارتباط شان با صنعت و از طرف دیگر ارتباط شان با دانشگاه را محکم تر کرده ایم. یکی از مهم ترین اقدامات برای تقویت شرکت های دانش بنیان تعریف بازار برای آنها  است و این کار را از رهگذر توافق نامه هایی که با نهادهای حاکمیتی می بندیم و برگزاری نمایشگاه ایران ساخت محقق می کنیم. برگزاری چنین نمایشگاهی با هدف بازار سازی برای شرکت های دانش بنیان و بزرگ کردن آن ها است.

 گام دوم اما تلاش برای صادراتی کردن این شرکت ها است. شرکت ها وقتی صادراتی می شوند، رقابتی می شوند، یعنی استاندارد و کیفیت پیدا می کنند، بهره وری شان افزایش می یابد و می توانند ارز وارد کشور کرده و مانع ارزبری شوند، لذا، گام دوم ما در معاونت برای حمایت از شرکت های دانش بنیان، توسعه صادرات شان است.

فارغ از همه اینها، در قوانین جهش دانش بنیان هم حمایت های زیادی اعم از سربازی، گمرک و ... از شرکت های دانش بنیان داریم. همه اینها کمک می کند که این حلقه واسط بزرگ شود، راحت تر بچرخد و توامان تعاملش را با صنعت و دانشگاه ترمیم و تقویت کند.

مشایخ

خروجی و نتیجه  تلاش‌های معاونت علمی در حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان را کجا می‌توان رد گیری کرد؟

فرج الهی: خروجی حمایت از شرکت‌های دانش بنیان را در کاهش ارزبری می‌توان دید. در این زمینه توانسته ایم چیزی حدود ۱.۳ میلیارد دلار صرفه‌جویی ارزی داشته باشیم یا مثلا در اقلام گلوگاهی و در تولید بار اول قراردادهای خوبی بسته شده است و ما الان در هفت قلم گلوگاهی نفت توافق‌نامه داریم. همچنین، توافق نامه خوبی با صنعت خودرو داریم، صنعت خودرو، صنعت ارزبری است و ما نیازهای این بخش را با تولیدات بومی تامین کرده و از ارزبری جلوگیری کرده ایم و چیزی حدود 650 میلیون دلار در شش ماه اول سال 1402 صادرات داریم که به عنوان موفقیت های شرکت های دانش بنیان به راحتی می توان اینها را کشف و به آنها استناد کرد.

نمایشگاه ایران ساخت این روزها در حال برگزاری  است و مسئولیت برگزاری آن را شما به نمایندگی از معاونت علمی، عهده‌دار هستید، به اعتقاد شما، چقدر می‌توان نمایشگاه را تلاشی در جهت همین دغدغه یعنی عملیاتی‌کردن اقتصاد دانش‌بنیان و به تبع آن کم کردن شکاف صنعت و دانشگاه دید؟

مشایخ: نمایشگاه ایران‌ساخت اگر چه تمرکزش بر حوزه مواد و تجهیزات آزمایشگاهی بوده اما از این جهت حائز اهمیت است که به نوعی نماد خودباوری و اتکا به توانمندی داخلی و پاسخی است به تحریم‌هایی که علیه کشور ما وضع شده است.

کماکان حوزه تمرکز نمایشگاه، تجهیزات تست و آزمون است اما در 10 دوره گذشته عمده توجه ها و تمرکز فعالیت شرکت ها بر تجهیزاتی بود که مورد تقاضای مراکز دانشگاهی و پژوهشی بود اما با گسترش رویکرد اقتصاد دانش‌بنیان، شرکت‌های صنعتی ما هم توجه ویژه‌ای به پروژه‌های تحقیق و توسعه دارند، به همین دلیل، به تجهیزات تست و آزمون نیاز پیدا می‌کنند؛ بنابراین، در یک گام ابتکاری و رو به جلو تلاش می‌کنیم که گستره تجهیزات قابل عرضه  در نمایشگاه را به دستگاه های تست و آزمون بخش های مختلف صنعتی تعمیم دهیم و از این طریق، طیف گسترده‌تری از محصولات را عرضه کنیم تا علاوه بر دانشگاه ها و مراکز تخصصی شرکت‌های  دارای بخش تحقیق و توسعه  صنعتی را هم مخاطب خود قرار دهیم؛ بنابراین، پیام نمایشگاه ایران ساخت امسال را همین پیوند صنعت و دانشگاه می توان معرفی کرد. در واقع، در نمایشگاه امسال شرکت های دانش بنیان ما توامان هم دانشگاه و هم صنعت را مخاطب خود قرار می‌دهند و این وجه ممیزه نمایشگاه امسال نسبت به ادوار گذشته است. قاعدتا وقتی در بستر چنین رویدادهایی فضایی برای تعامل، گفت‌وگو و مواجهه بین دانشگاه و صنعت اتفاق بیافتد، می توانیم شاهد همکاری های عمیق تر و موثرتری هم بین صنعت و دانشگاه باشیم.

#15