طرح های کلان و پیشران

از سال‌ها پیش با وجود این که نیروهای متخصص و توانمندی در دانشگاه‌های کشور تربیت می‌شدند، به دلیل نبود ارتباط صحیح و مؤثر میان بخش‌های دانشگاهی و پژوهشی کشور و صنعت و بازار کار، امکان استفاده از ظرفیت‌ها و توانمندی‌های متخصصان دانشگاهی در جهت ارتقای صنعت کشور به شکل مؤثری فراهم نبود. از طرفی سیستم دانشگاهی کشور هم از نیازهای روز صنعت آگاه نبود و ترتبیت نیروهای متخصص متناسب با نیاز موجود در بازار کار پیش نمی‌رفت. این موضوع نه تنها موجب کند شدن پیشرفت صنعت و وابستگی کشور در بسیاری از حوزه‌ها شده بود، با ایجاد حس ناامیدی و ناکارآمدی متخصصان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی به‌ویژه در رشته‌های نوظهور همراه می‌شد و در بسیاری موارد مهاجرت را به تنها مسیر ممکن برای پیشرفت و به‌کارگیری دانش‌ و تخصص تبدیل می‌کرد.

با شکلگیری و رشد فعالیت‌های معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در یک دهه اخیر تلاش‌های زیادی در جهت به‌کارگیری دانش و فناوری خروجی دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی و پژوهشی در توسعه صنعتی کشور انجام شد اما همچنان اتصال مستقیمی میان صنعت و دانشگاه‌ها برقرار نشده بود. در همین راستا معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری در اقدامی نوآورانه، فصل جدیدی از همکاری و تعامل با دانشگاه‌‌ها را رقم زده است تا پایان‌نامه‌های ارزشمندی که بخش مهمی از عمر و تلاش محققان کشور است محکوم به بایگانی در کتابخانه‌ها نشود و با تکیه بر دانش و فناوری تولیدی محققان جوان، شاهد ارتقا و توسعه محصولات فناورانه و رفع نیازهای کشور باشیم. در گفت‌وگو با دکتر میثم فرج‌الهی، رئیس مرکز مدیریت طرح‌های کلان و پیشران معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری، جزئیات این طرح را جویا شده‌ایم.

مسیر توسعه فناوری و تولید محصول دانش‌محور در شرکت‌های دانش‌بنیان نگاه متخصصان دانشگاهی را در سال‌های اخیر نسبت به تولید دانش تغییر داده است. بسیاری از دانشجویانی که تا سال‌های پیش فقط به دنبال فرصت‌های استخدامی پس از فارغ‌التحصیلی بودند، در مسیر کارآفرینی گام برداشتند و اقدامات ارزنده‌ای را برای تولید محصولات فناورانه و نوآورانه در کشور رقم زندند. تغییر نگرشی که اگر رخ نمی‌داد چه بسا سنگینی فشار تحریم‌ها علیه کشور صدچندان می‌شد. با این وجود همچنان ظرفیت‌های زیادی در فرآیندهای تحقیقاتی کشور وجود دارد که به دلیل نبود بودجه و امکانات کافی حتی فرصت تبدیل شدن به شرکت‌های نوپا و دانش‌بنیان را پیدا نمی‌کنند که بتوانند از حمایت‌های قانونی درنظر گرفته شده بهره‌مند شوند.

این نیاز حمایتی موجب شد طی جلسات متعددی که میان رؤسای برخی دانشگاه‌های کشور و مسئولان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری برگزار شد، طرحی در قالب عقد توافق‌نامه‌هایی میان دانشگاه‌ها و معاونت علمی و فناوری شکل بگیرد تا به شکل مؤثری بتواند تعاملات و همکاری‌های دو جانبه میان این دو بخش تأثیرگذار زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور را افزایش دهد. دکتر میثم فرج‌الهی در این خصوص می‌گوید: «در طی نیازسنجی‌هایی که از سوی معاونت علمی و فناوری شده بود و همچنین اعلام آمادگی از طرف برخی دانشگاه‌ها، طرحی شکل گرفت که طی آن در قالب توافق‌نامه‌های دو ساله همکاری هدفمند و هوشمندی میان معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری و دانشگاه‌ها ایجاد شود. در فاز اول این طرح، توافق‌نامه‌هایی با پنج دانشگاه تراز اول کشور شامل دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه علم و صنعت، دانشگاه علامه طباطبایی، دانشگاه شهید بهشتی و دانشگاه صنعتی اصفهان به امضا رسیده است.»

پژوهانه 1 میلیاردی برای کمک به مرجعیت علمی دانشگاه‌ها

به گفته رئیس مرکز مدیریت طرح‌های کلان و پیشران معاونت علمی و فناوری، بر اساس این توافق‌نامه دانشگاه‌ها در چند بخش می‌توانند از حمایت برخوردار شوند. از آنجا تولید علم رسالت اولیه و اصلی دانشگاه‌ها به شمار می‌رود در بخش اول این همکاری «مرجعیت علمی دانشگاه‌ها» مورد حمایت قرار می‌گیرد.

دکتر فرج‌الهی در این رابطه توضیح می‌دهد: «از مصادیق مهم مرجعیت علمی دانشگاه‌ها، فعالیت‌ اعضای هیئت‌علمی و دانشجویان در مسیر تولید علم و انتشار مقالات علمی در مجلات معتبر علمی است. به همین جهت در این بخش انتشار مقاله در مجلات علمی مهم از جمله نیچر، ساینس یا مجلات 1درصد برتر در هر رشته تخصصی مورد حمایت قرار خواهد گرفت. چنانچه عضو هیئت‌علمی دانشگاه، بتواند به عنوان نویسنده مسئول مقاله‌ای را در این مجلات منتشر کند بر اساس سطح نشریه، حمایت پژوهانه (گرنت پژوهشی) از 50 میلیون تومان تا سقف 1 میلیارد تومان دریافت خواهد کرد تا از آن برای ادامه روند تحقیقاتی‌اش استفاده کند. امید داریم این حمایت بتواند انگیزه خوبی در مسیر تحقیقاتی پژوهشگران ایجاد کند.» البته در خصوص انتشار مقالات فاخر سقف این حمایت تا حداکثر 5 میلیارد تومان قابل افزایش خواهد بود.

به گفته رئیس مرکز مدیریت طرح‌های کلان و پیشران معاونت علمی و فناوری، نکته‌ای که در خصوص این جایزه پژوهشی وجود دارد این است که روند دریافت و هزینه‌کرد آن مشابه بودجه پژوهشی دانشگاهی خواهد بود و عضو هیئت علمی موظف است سهم بیشتر این جایزه را صرف تجهیز آزمایشگاه و روند تحقیقاتش کند.

حمایت از توسعه فناوری تا تجاری‌سازی فناورانه

در گام بعدی این توافق‌نامه تمرکز بر توسعه فناوری است. از آنجا که بسیاری از تحقیقات دانشگاهی ظرفیت لازم برای توسعه فناوری و در ادامه تبدیل شدن به محصول را دارند، در بخش دوم این توافق‌نامه حمایت از توسعه فناوری مورد توجه قرار گرفته است. دکتر فرج‌الهی تصریح می‌کند: «اگر عضو هیئت علمی در گروه تحقیقاتی خود موفق به تولید فناوری تا سطح آمادگی TRL2 یا TRL3 شده باشد و برای تولید نمونه اولیه محصول یا توسعه بیشتر فناوری نیاز به حمایت داشته باشد، در این بخش تسهیلاتی تا سقف یک میلیارد تومان در نظر گرفته شده است.» وی در ادامه می‌افزاید: «این در حالی است که اگر عضو هیئت‌علمی موفق به ثبت شرکت دانش‌بنیان نوپا بر مبنای همین محصول شود، به عنوان جایزه تجاری‌سازی، بخش زیادی از این تسهیلات متناسب با اهمیت محصول، میزان پیشرفت کار و... به بودجه پژوهشی یا گرنت تبدیل خواهد شد.»

در کنار توجه به توسعه فناوری، حمایت‌هایی برای تجاری‌‌سازی محصولات فناورانه نیز در نظر گرفته شده است. به گفته رئیس مرکز مدیریت طرح‌های کلان و پیشران معاونت علمی و فناوری، در صورتی که تیم تحقیقاتی عضو هیئت‎‌علمی بتواند فناوری را با موفقیت توسعه دهد و آن را به محصولی فناورانه تبدیل کند، بر اساس نوع محصول از تسهیلات تجاری‌سازی تا سقف 20 میلیارد تومان بهره‌مند خواهد شد. دکتر فرج‌الهی با اشاره به این نکته که در این بخش محصول باید به صورت کامل تجاری‌سازی شود، توضیح می‌دهد: «منظور از تجاری‌سازی کامل این است که محصول از سطح آمادگی فناوری 5 و 6 (TRL) به سطح 7، 8 یا 9 برسد و محصول کاملا وارد بازار شود.» وی در ادامه می‌افزاید: «در واقع هدف اصلی این است که به صورت کامل از زنجیره تولید علم تا توسعه فناوری و در نهایت محصول فناورانه حمایت کنیم. بخشی از این زنجیره حمایتی به شکل بودجه پژوهشی و بخشی به صورت وام قرض‌الحسنه خواهد بود.»

بهبود زیرساخت‌های مورد نیاز پژوهش

بدون شک تجهیزات آزمایشگاهی به‌روز و مناسب مهم‌ترین ابزار پژوهش در بسیاری از رشته‌ها به شمار می‌رود. در همین راستا بخش دیگر از حمایت‌های درنظر گرفته شده مربوط به بهبود زیرساخت‌های آزمایشگاهی است. دکتر فرج‌الهی در خصوص جزئیات این حمایت به پیشران می‌گوید: «دانشگاهی که عضو شبکه آزمایشگاهی معاونت علمی و فناوری است و سابقه و تعامل خوبی با شبکه آزمایشگاهی دارد، بر اساس این بند از توافق‌نامه برای ارتقای زیرساخت‌های آزمایشگاهی عضو شبکه آزمایشگاهی تا سقف 5 میلیارد تومان مورد حمایت قرار خواهد گرفت.»

وی می‌افزاید: «علاوه بر این بر اساس این توافق‌نامه از هر دانشگاه در هرسال تا سقف 200 میلیارد تومان برای اعتبار مالیاتی حمایت خواهد شد. همچنین شرکت‌های تولیدی مستقر در پارک‌های علم و فناوری این دانشگاه‌ها با حمایت معاونت علمی و فناوری می‌توانند تا سقف 100 میلیارد تومان از تسهیلات تبصره 18 برای تجاری‌سازی محصولاتشان استفاده کنند.»

از آنجا که این توافق‌نامه دوطرفه است و در مقابل دانشگاه‌ها نیز باید اقداماتی را در جهت ارتقای زیست‌بوم نوآوری و فناوری انجام دهند؛ در واقع دانشگاه نیز موظف است حمایت‌های دریافتی را به درستی در مسیر توسعه زیرساخت‌ها مدیریت کند و شرایط مورد نیاز برای حصول نتایج مورد انتظار را فراهم کند.

شتابدهی با ظرفیت بیشتر

در سال‌های اخیر با شکل‌گیری مراکز رشد و پارک‌های علم و فناوری دانشگاه‌ها قدم‌های اثربخشی در مسیر تبدیل دانش و فناوری به محصول تجاری برداشته‌اند. در این طرح با توجه به اهمیت توسعه فعالیت این مراکز در توسعه اقتصاد دانش‌بنیان و تولید محصولات دانش‌بنیان، کمک‌های بلاعوضی برای پارک‌‌های علم و فناوری دانشگاه‌ها در نظر گرفته شده تا در جهت شتابدهی واحدهای فناور و نوآور، برگزاری رویدادهای بوت‌کمپ، مشاوره و آموزش‌های مورد نیاز واحدهای مستقر استفاده شود.

دکتر فرج‌الهی خاطرنشان می‌کند: «دانشگاه نیز به صورت متقابل باید اقداماتی را در جهت تخصیص فضا به شرکت‌ها و شتابدهنده‌های جدیدی که در این مراکز شکل می‌گیرند، توسعه فضای پارک‌ علم و فناوری مستقر در دانشگاه، اولویت‌دهی به استقرار شرکت‌های مورد تأیید معاونت علمی و فناوری در مراکز رشد، فراهم کردن امکان تأسیس شرکت‌های دانش‌بنیان جدید و... انجام دهد.»

حضور پررنگ‌تر نخبگان در فضای دانشگاهی

حضور نخبگان در فضای علمی کشور تضمین‌کننده ارتقا و توسعه زیست‌بوم فناوری و نوآوری خواهد بود. به همین جهت معاونت علمی و فناوری در طی این توافق‌نامه شرایط جذب محققان دوره پسادکتری و جذب اعضای هیئت‌علمی بر اساس معرفی بنیاد ملی علم و بنیاد ملی نخبگان را فراهم خواهد کرد. دکتر فرج‌الهی در این خصوص می‌گوید: «در این خصوص در هر سال شرایط جذب سه محقق دوره پسادکتری را در رشته‌های دارای اولویت دانشگاه با نظر بنیاد ملی علم و بنیاد ملی نخبگان فراهم خواهد شد. همچنین دانشگاه نیز باید متعهد شود که شرایط جذب سه فرد معرفی شده از سوی بنیاد ملی نخبگان را به عنوان عضو هیئت‌علمی فراهم کند.»

چشم‌انداز

به گفته دکتر فرج‌الهی ملاک انتخاب پنج دانشگاه اول، میزان پیگیری و آمادگی خود این دانشگاه‌ها بوده است و در گام‌های بعدی با توجه به پیگیری‌های در حال انجام دانشگاه‌های دیگر، سه دانشگاه صنعتی امیرکبیر، خواجه نصیر‌الدین توسی و تهران و دانشگاه‌های اصلی شهرستان‌ها به این برنامه اضافه خواهند شد. وی در این خصوص توضیح می‌دهد: «در این حالت تخصیص حمایت‌ها شکل رقابتی به خود خواهد گرفت و هر دانشگاهی که فعال‌تر باشد بتواند از تسهیلات بیشتری بهره‌مند شود.»

رئیس مرکز مدیریت طرح‌های کلان و پیشران معاونت علمی و فناوری همچنین تأکید می‌کند: «حمایت‌های در نظر گرفته شده در این توافق‌نامه به صورت مجموعه‌ای از حمایت‌هاست و دانشگاه باید شرایط مورد نیاز برای استفاده و اجرایی شدن تمام بندها را فراهم کند. به عبارت ساده‌تر دانشگاهی نمی‌تواند فقط از بند کمک‌های پژوهشی استفاده کند. اگر طی رصدهای ماهانه کمیته مشترک توافق‌نامه که با حضور دو فرد از مرکز مدیریت طرح‌های کلان و پیشران معاونت علمی و فناوری و دو فرد از طرف دانشگاه انجام خواهد شد، تلاش‌های متوازن دانشگاه برای همه بندها احراز نشود امتیاز کافی برای دریافت بخش‌های بعدی حمایت‌ها را به دست نخواهد آورد.»